Dzieci budują wyobrażenie o sobie i świecie przede wszystkim na podstawie swoich doświadczeń z rodzicami. Uczą się od nich określonych wzorów zachowań oraz postaw związanych np. z pełnieniem ról rodzinnych i społecznych. Znaczenie mają także postawy rodziców wobec alkoholu.
To, jaką rolę w życiu bliskich dorosłych pełni picie alkoholu, wpływa na kształtowanie pozytywnych i negatywnych oczekiwań, i postaw wobec niego u dzieci. Ważne jest również to, jak rodzice zapatrują się na kwestię próbowania alkoholu przez nastolatka.
Jaki jest stosunek rodziców do alkoholu?
W jaki sposób alkohol jest obecny w domu? Jak często się go pije?
Zacznijmy od tego, że pozytywne oczekiwania wobec picia alkoholu zwiększają możliwość picia ryzykownego i szkodliwego u nastolatków [1]. Ich źródłem mogą być doświadczenia i obserwacje zachowania rodziców, które na pozór mogą wydawać się mało znaczące. Jeżeli napoje alkoholowe są regularnie obecne w domu, towarzyszą spotkaniom rodzinnym, to dziecko uczy się, że picie alkoholu jest zupełnie naturalne. Wyniki badań CBOS wskazują, że im bardziej ryzykowne picie rodziców, tym częściej nastolatki sięgają po alkohol. W domach, gdzie rodzice piją w sposób, który można określić jako ryzykowny, aż 90,4% nastolatków miało już doświadczenia z alkoholem (w porównaniu do domów, gdzie nie pije się alkoholu, było to 59%) [2]. Gdy rodzic pije alkohol, by poradzić sobie z trudami życia codziennego, np. gdy przeżywa zmęczenie, zdenerwowanie czy przygnębienie, to dziecko uczy się, że picie alkoholu jest normalną reakcją w takiej sytuacji. W przyszłości może zatem traktować picie alkoholu jako sposób na radzenie sobie z trudnymi emocjami [3]. Znaczenie dla kształtowania pozytywnych oczekiwań wobec alkoholu mają także opinie wyrażające aprobatę dla picia alkoholu, powtarzane w jego obecności, np. „każdy musi się czasem napić”.
Co się dzieje w przypadku picia problemowego?
Co się dzieje się z dzieckiem, gdy któreś z rodziców nadużywa alkoholu?
Picie problemowe rodziców nie tylko negatywnie wpływa na rozwój nastolatków, ale także może sprzyjać wczesnej inicjacji alkoholowej. Problem alkoholowy rodzica/rodziców może również zwiększać tę podatność w mniej bezpośredni sposób. Rodzice – w domu, w którym jest obecny problem alkoholowy – bywają często nieobecni emocjonalnie, co sprawia, że dziecko czuje się osamotnione i opuszczone. Nadmierne obciążenie emocjonalne dzieci, które wynika również z przejmowania przez nie odpowiedzialności za rodziców (tzw. odwrócenie ról charakterystyczne m.in. dla rodzin z problemem alkoholowym), problemy ze stawianiem granic, nieprzewidywalność odbierają dziecku poczucie bezpieczeństwa, poczucie bycia ważnym. Utrudniają również możliwość rozwijania zdrowych sposobów radzenia sobie z emocjami. To wszystko sprawia, że nastolatek może szukać sposobów na rozładowanie napięcia w zachowaniach ryzykownych.
Jaki stosunek mają rodzice do używania przez dziecko alkoholu?
Czy częstować nastolatka alkoholem? Jak reagować, gdy dziecko wraca do domu pod wpływem alkoholu?
Rodzice czasami nie doceniają tego, jak mają silny wpływ na wybory swoich nastoletnich dzieci. Badanie CBOS wykazało, że młodzież najczęściej wymieniała właśnie rodziców jako te osoby, które mają wpływ na ich decyzję o sięganiu po alkohol (34% badanych). Na rówieśników wskazywano w drugiej kolejności (32,8% badanych) [4]. Często smak alkoholu poznają zatem w domu. Rodzice decydują się na taki krok myśląc, że im samym daje to większe poczucie kontroli, a tym samym zapewniają nastoletniemu dziecku większe poczucie bezpieczeństwa („jak ma się napić, to lepiej, żeby napił się w domu”). Tymczasem to właśnie restrykcyjny zakaz spożywania alkoholu oraz jego konsekwentne przestrzeganie chroni dziecko przed wczesną inicjacją alkoholową i upijaniem się. Badanie CBOS wykazało, że całkowite zabronienie nastolatkowi używania napojów alkoholowych w większym stopniu powstrzymuje go od jego picia niż przyzwalanie mu na to. Ponad 86% 12–17-letnich dzieci rodziców, którzy nie zabraniali im używania alkoholu, sięgnęło po napoje alkoholowe, podczas gdy zrobiło to 61% nastolatków, których rodzice taki zakaz wprowadzili [5].
Co pomaga chronić dziecko przed ryzykownym używaniem alkoholu w okresie dorastania?
Wśród podstawowych postaw i zachowań rodziców, które pomagają chronić dziecko przed ryzykownym używaniem alkoholu w okresie dorastania, należy wymienić następujące czynniki:
- bezpieczna i bliska więź z rodzicami, w której opiekunowie są źródłem wsparcia i ciepła, ale także stawiają granice;
- konsekwentne przestrzeganie zakazu picia alkoholu przez dzieci i młodzież;
- nieczęstowanie nastolatka alkoholem;
- w przypadku picia alkoholu przez rodziców – picie go w umiarkowanych ilościach;
- stosowanie i podkreślanie wagi zachowania zasady abstynencji w sytuacjach, które wymagają szczególnej odpowiedzialności, np. praca, prowadzenie pojazdów.
