Częstym doświadczeniem dziecka wychowującego się w rodzinie z problemem alkoholowym, podobnie jak w innych rodzinach z dysfunkcjami, jest poczucie osamotnienia.
Rodzic niepijący, próbując kontrolować czy ratować drugiego rodzica z problemem uzależnienia, staje się na tyle przeciążony, że nie jest w stanie być emocjonalnie i psychicznie dostępny dla dzieci. Dziecko próbuje wówczas sobie radzić emocjonalnie tak, jak samo potrafi.
Co przeżywa dziecko w rodzinie z problemem alkoholowym?
Nawet jeżeli dzieciom z pozoru niczego nie brakuje (np. mają zaspokojone potrzeby materialne, przysłowiowy obiad na czas), mogą się czuć opuszczone i pozbawione emocjonalnego wsparcia. Problemy przeżywane przez dorosłych zwykle wzbudzają u dzieci poczucie winy. Wydaje im się, że widocznie one zrobiły coś złego, skoro tata lub mama pije i znika z domu. Wynika to z niezdolności dzieci do przyjęcia innej perspektywy niż ich własna. Ze względów rozwojowych może być im trudno myśleć o sobie jako kimś odrębnym od rodzica. Dlatego mogą również przeżywać siebie jako kogoś, z kim jest coś nie w porządku i wstydzić się siebie. W osamotnieniu borykają się również z gniewem, złością, lękiem, smutkiem czy żalem. Jednocześnie emocje są na tyle silne, że samodzielnie jest im bardzo trudno sobie z nimi poradzić. Bez pomocy dorosłego nie uczą się wówczas rozpoznawania ich, radzenia sobie z nimi i rozumienia, że nie są odpowiedzialne za to, jak postępuje dorosły lub nie mają na to wpływu. Bronią się wówczas przed trudnymi emocjami starając się unikać ich przeżywania. Z czasem mogą w ogóle przestawać nadawać znaczenie temu, co się nimi dzieje. Mogą natomiast rozwijać niekonstruktywne sposoby rozładowywania napięcia, np. w formie agresji, autoagresji (np. samouszkodzenia), podejmowania zachowań ryzykownych, prowokowania agresji innych osób (osób z rodziny i spoza rodziny, np. w szkole) i izolować się, unikając nawiązywania bliższych relacji. Dla dziecka najważniejsze jest zachowanie więzi z rodzicem, od którego jest zależne. Wszystkie uruchamiające się mechanizmy służą przede wszystkim chronieniu relacji z rodzicem.
Wychowywanie się w domu z rodzicem z problemem alkoholowym wymaga od dziecka jednocześnie ciągłej gotowości i czujności, która umożliwia szybkie reagowanie na wahania nastrojów czy potrzeby rodzica/rodziców. W efekcie dochodzi do przeciążenia układu nerwowego, który rozregulowuje się pod wpływem życia w przewlekłym stresie. Staje się nadwrażliwy i nadaktywny na bodźce. Wówczas nawet w okresie względnego spokoju w rodzinie przyzwyczajone do stanu pobudzenia dziecko może w sposób przez siebie nieuświadomiony szukać pretekstów do rozładowania emocji poprzez swoje impulsywne zachowania, w tym np. pakowanie się w kłopoty w środowisku szkolnym.
Dzieci w rodzinie z problemem alkoholu doświadczają również dezorientacji związanej z brakiem lub niestabilnością zasad. Są one najczęściej uzależnione od wahań nastroju pijącego rodzica, a zatem niestabilne i nieprzewidywalne. Ustalone reguły w zależności od rytmu picia alkoholu mogą bowiem w każdej chwili zostać zmienione. Rodzic pod wpływem alkoholu może równie dobrze pozwalać na wszystko, jak i terroryzować domowników. W stanie trzeźwości pod wpływem poczucia winy może z kolei stać się spolegliwy lub też wręcz odwrotnie: z powodu napięcia i frustracji – wyładowywać się na dziecku pod byle pretekstem i zmieniać zasady.
Odwrócenie ról – parentyfikacja
W rodzinie z problemem alkoholowym może też dochodzić do rozmycia granic między dziećmi a rodzicami, co pogłębia doświadczenie dezorientacji. O odwróceniu ról możemy mówić, gdy dziecko staje się powiernikiem niepijącego rodzica, który zwierza mu się ze swoich problemów, opiekuje się młodszym rodzeństwem, zajmuje rodzicem w stanie upojenia, np. przyprowadzając go z pobliskiego baru czy od znajomych. Tego rodzaju doświadczenia zakłócają tworzenie stabilnego poczucia wartości dziecka, które może się czuć albo wyjątkowe, gdy wchodzi w rolę dorosłego opiekującego się rodzicami, albo innym razem całkowicie bezwartościowe, gdy w samotności przeżywa lęk przed tym, co może się wydarzyć z powodu nieprzewidywalności pijącego rodzica.
Odporność psychiczna
Dzieci, które stosunkowo szybko wykształcają swoje poczucie niezależności w stosunku do najbliższych, cechują się pewnego rodzaju odpornością psychiczną. To pozwala im ochronić się przed braniem na siebie odpowiedzialności za problemy rodziców. Dzięki temu są w stanie szybciej odseparować się psychicznie i rozwijać swój własny potencjał. To efekt nawzajem działającego na siebie połączenia ich indywidualnych cech osobowości i zewnętrznego wsparcia, które znajdują w innych członkach dalszej rodziny czy w swoim środowisku, np. w relacji z nauczycielem, trenerem, przyjacielem.
Każde dziecko w rodzinie z problem alkoholowym w zależności od warunków, swojego wieku i swoich indywidualnych predyspozycji, próbuje się zaadaptować i przetrwać. Miota się między pragnieniem zdobycia miłości i uwagi rodzica a unikaniem potencjalnego zagrożenia. Część dzieci może się wycofywać i izolować, zamykając w swoim własnym świecie. Inne próbują brać na siebie odpowiedzialność za nastrój rodziców i w ten sposób dążą do odzyskiwania poczucia kontroli nad otaczającym je chaosem emocjonalnym. Dzięki zdolności do zbudowania niezależności psychicznej i przy odpowiednim wsparciu społecznym mogą stać się dużo bardziej odporne na działanie destrukcyjnych mechanizmów funkcjonujących w rodzinie z problemem uzależnienia od alkoholu. Drogą do zbudowania niezależności i odporności może być również terapia.
